Katana (jap. 刀, Katana) – tradycyjny japoński (pochodzący z Korei) miecz o długości　głowni powyżej 60 cm, jednosiecznej, o kształcie lekko wygiętym do góry i zaokrąglonym lub ściętym sztychu. Jelec (jap. 鍔 lub 鐔, tsuba) tej broni ma kształt bogato zdobionej tarczki (gardy). Rękojeść (jap. 柄, tsuka) wykonana jest z wydrążonego drewna lub miedzi, z oplotem jedwabnym i elementami dekoracyjnymi.

Historia

Pierwsze miecze tego typu pojawiają się pod nazwą Kara-tachi już około 646 r. n.e. jako wersje rozwojowe importowanych chińskich mieczy ze stali. Zbliżone były kształtem, lecz nie posiadały jeszcze charakterystycznego zdobnictwa i jelca tarczkowego. Dopiero w okresie Muromachi (1392-1573) pojawia się miecz podobny do tradycyjnego katana, zwany uchigatana (w wolnym tłumaczeniu "miecz uderzeniowy"). Pod koniec tego okresu staje się on ulubioną bronią bojową samurajów. Istnieje jeszcze wiele innych wersji mieczy z tego okresu, ale różnice pomiędzy nimi są zazwyczaj kosmetyczne.

W okresie Edo (1603-1868) następuje usystematyzowanie produkcji mieczy. Powstaje szereg praw regulujących sposoby noszenia i używania broni. Powstaje określenie daishō. Wyodrębniają się rodziny płatnerskie specjalizujące się w produkcji katana. To właśnie w tym okresie powstaje większość tradycyjnych nazw.

Różnice między mieczami tachi a katana wynikają przede wszystkim ze sposobu noszenia broni – tachi noszony był na dwóch rapciach ashi ostrą stroną głowni ku dołowi i używany w przypadku stosowania zbroi. Katana – noszona przy normalnym ubraniu, a zatem bez rapci, przetknięta przez pas (kakuobi) ostrą stroną głowni ku górze. Sposób noszenia wpłynął nie tylko na strój (koshirae) a w szczególności na pochwę saya, która w przypadku tachi miała specjalne dodatkowe pierścienie ale także na samo ostrze, które przy tachi było zwykle bardziej wygięte.

W pochwie mieczy mniej zamożni posiadali schowki na dodatkowe akcesoria: kozuka, kodachi, kogai, waribashi i umabari. Bardziej zamożni, mogący sobie pozwolić na krótszy miecz wakizashi lub sztylet tanto, akcesoria te przechowywali przy nich. Krótszy miecz lub sztylet można było nosić zawsze ze sobą, a dłuższy zostawiało się w specjalnym miejscu przed wejściem do wnętrza domostwa.

Edykt Haitō-rei z 1876 zabronił posiadania broni wszystkim Japończykom, z wyjątkiem wojska i policji. Umiejętności władania tą bronią zanikały i przekształciły się w szermierkę sportową (kendō) oraz w szermierkę medytacyjną (iaido). Do 1933 nie wytworzono żadnego tradycyjnego miecza katana. Miecze guntō, używane przez wielu japońskich oficerów w czasie II wojny światowej były stylizowane właśnie na katana okresu Edo.

Przed II wojną światową wznowiono naukę szermierki bojowej w Akademii Wojskowej Toyama Ryu. Z niej to powstał nurt obecnie stosowanej szermierki bojowej (battodō) a z powiązania z iaijutsu powstało iaidō.

Dzisiaj miecze japońskie dzieli się na stare – historyczne – kolekcjonerskie, na tworzone obecnie w Japonii zwane nihontō oraz na tworzone z zachowaniem wszelkich restrykcji technologicznych poza granicą Japonii. Prócz tego oferuje się wiele replik i podróbek ze stali nierdzewnej oraz miecze wytwarzane innymi (bardziej zaawansowanymi) technologiami, które choć podobnie wyglądają nie są zaliczane do mieczy japońskich. Wytwarzanie nowych mieczy w Japonii jest obwarowane narzuconym przez rząd limitem rocznym.

W Japonii obowiązuje również nakaz niszczenia mieczy guntō, jako że ich produkcja miała charakter masowy, fabryczny, i nie spełniała standardów jakości przyjętych dla broni kutej ręcznie. Poza Japonią mieczy guntō jest jednak bardzo wiele, zwłaszcza w USA, przywiezionych po II wojnie światowej przez amerykańskich żołnierzy.


Proces wytwarzania

Ostrze miecza wytwarzane było przez płatnerza (kaji) w ciągu wielu godzin, dni, a nawet miesięcy w skomplikowanym procesie, którego szczegółów mistrzowie płatnerscy okresu Edo strzegli jak oka w głowie.

Do wykonania katan najwyższego gatunku do tej pory używa się unikatowej stali. Produkuje się ją 2-3 razy w roku z żelaza wypłukiwanego w postaci czarnego "piasku" pochodzącego z górskich strumieni. Proces ten wykorzystywany jest w tworzeniu mieczy tylko w Japonii. Polega on na wytapianiu żelaza (przez trzy doby, w specjalnym piecu) z węglem drzewnym co nadaje stali specyficznych właściwości. Część stali- kruchej i twardej używa się na ostrza, część twardej lecz wytrzymałej na warstwę pod ostrzem, część- plastycznej na rdzeń. Te trzy rodzaje stali wybierane są metodą porównawczą przez płatnerza z kęsów powstających podczas danego wytopu.

W najprostszym wypadku ze zwykłej gąski stali formowano długi pręt, który następnie przecinano, nakładano na siebie dwie połówki i sklepywano na powrót w pręt. Był on następnie wielokrotnie podgrzewany w palenisku lub piecu solnym a potem umieszczany w olejach o recepturze będącej tajemnicą kowala i stopniowo schładzany. Taki wielokrotny proces przecinania i sklepywania powodował, że ostrze miało konstrukcję laminatu (wielu warstw) stalowego co przyczyniało się do zwiększenia wytrzymałości bez utraty elastyczności.

Charakterystyczny wygięty kształt ostrza spowodowany jest obróbką temperaturową w ostatniej fazie formowania głowni. Polega ona na zmianie czasu studzenia krawędzi ostrza (yakiba) w stosunku do reszty (ji-hada), przez co uzyskuje się różne twardości, odpowiednio około 60 HRC i 40 HRC. Zmiana temperatury uzyskiwana jest przez pokrycie krawędzi tnącej ostrza wodnym roztworem gliny. Powstałe w tym procesie na płaszczyźnie klingi zafalowania (odbicie zasięgu gliny) nazwane zostały "podpisem miecza".

Teraz surową klingę przejmował szlifierz (togishi) który ręcznie za pomocą zestawu kamieni wodnych modelował, ostrzył i w końcu polerował powierzchnię. W nowoczesnym lustrzanym stylu polerowania stosuje się jeszcze igły stalowe.

Ukończoną głownię umieszczano w tymczasowej rękojeści i wykonywano próbę cięcia. Wynik, wraz z potwierdzeniem miejscowego shoguna zapisywano na cienkiej kartce papieru ryżowego i umieszczano w rękojeści docelowej (tsuki). Jelec tarczowy (tsuba) był wytwarzany przez odrębnych rzemieślników i można go było wymieniać.

Ponieważ za właściwy miecz – duszę samuraja – uważano tylko klingę, mogła ona posiadać różne stroje (koshirae): domowy, podróżny, ceremonialny – zawsze składające się z pasujących stylem rękojeści, jelca, i pochwy (saya). Bardzo często stosowano też specjalny strój do przechowywania zwany shirasaya wykonywany z czystego drewna bez żadnych elementów ozdobnych lub z innego materiału.

Rękojeść użytkową wytwarzano z różnych rodzajów drewna. Dwa wyżłobione elementy boczne były owijane na mokro skórą (same) najczęściej z rekina, płaszczki lub raji. Po wyschnięciu taka konstrukcja stawała się nie do przełamania. Od strony wystającego ostrza zakładano metalowy lub rogowy pierścień wzmacniający (fuchi) z drugiej strony zakańczano takim samym kapturkiem (kashira). Powierzchnię pomiędzy pierścieniem a kapturkiem najczęściej pokrywano oplotami materiałowymi z bawełny lub jedwabiu (ito). Pod oplot wkładano zwykle dwa menuki, ozdoby które mogły albo zasłaniać otwory kołków mocujących klingę (mekugi) albo przez podniesienie oplotu wypełniać wnętrze trzymającej rękojeść dłoni. Miecz umieszczany był w drewnianej pochwie (saya) lakierowanej lub rzadziej oblekanej skórą.



Wakizashi (jap. 脇差, Wakizashi) - krótki japoński miecz jednosieczny (broń biała). Posiada głownię o długości 30-45 cm, w większości posiadającą wzdłużną, wzmacniającą krawędź zwaną shinogi. Przy pochwie wakizashi noszono krótki nożyk, szpikulec kogai i pałeczki wari-kogai. Rękojeść wakizashi nosi nazwę tsuka, a charakterystyczny wzór na niej to uchi-himo (uchi = atak, himo = sznurek, linka).

Wakizashi była bronią bardzo popularną wśród zamożnego chłopstwa, gdyż w przeciwieństwie do katany była dla nich dozwolona. Miecz ten tworzy wraz z dłuższą od niego kataną zestaw o nazwie daisho. Tylko samuraj miał prawo do noszenia dwóch mieczy (katany i wakizashi) jednocześnie.






Tantō (jap. 短刀, Tantō) - sztylet japoński z jedno lub obosiecznym ostrzem, o długości od 15 do 30 centymetrów. Głownia była przeznaczona przede wszystkim do pchnięć, lecz można nią było także z powodzeniem ciąć. W zależności od rodzaju mógł być noszony jako shōtō w daishō, zastępując wakizashi lub też jako samodzielny oręż, często ukrywany w fałdach obszernych szat zarówno przez mężczyzn jak i kobiety. Istniało wiele rodzajów tej broni: niewielkich sztyletów używanych do obrony (także przez kobiety, często tzw. "broń ostatniej szansy"), noży do rytualnego samobójstwa (seppuku) oraz ciężkich odmian służących do przebijania zbroi (ō-yoroi), zwanych yoroi-dōshi.
Warianty [edytuj]

Ze względu na różnorodność zastosowanych opraw (koshirae), tantō można z grubsza podzielić na następujące rodzaje:

    * aikuchi - rodzaj tantō pozbawiony tsuby (jelec), fuchi stykało się w nim bezpośrednio z koiguchi (wejściem pochwy);
    * hamidashi - tantō z niewielką tsubą;
    * kaiken (także dawna forma zapisu: kwaiken) - krótkie tantō noszone w oprawie aikuchi lub shira-saya. Używany był przez kobiety do samoobrony lub do odebrania sobie przez nie życia, ale także do walki w wąskiej przestrzeni.